Chociaż historia gier komputerowych sięga lat 60. XX wieku, w świecie akademickim zaistniały one zaledwie kilka lat temu. W 2001 roku Espen Aarseth, wiodący duński badacz gier, założył „Game Studies” – pierwszy magazyn akademicki poświęcony analizie tych cyfrowych form ludycznych. W niektórych krajach Europy – przede wszystkim w krajach skandynawskich oraz w Wielkiej Brytanii – zaczęły powstawać pierwsze wydziały nowych mediów, na których można nie tylko studiować programowanie czy design, ale również analizować gry z teoretycznego punktu widzenia, jako szeroko pojęte zjawisko socjokulturowe. Z biegiem lat badania nad grami uzyskały status pełnoprawnej dziedziny akademickiej. Przynajmniej w niektórych krajach…

Fot. gaelx, Flickr (CC BY SA)

I tak, w samej Wielkiej Brytanii, studenci mogą zetknąć się z grami m.in. w instytutach nowych mediów w Bangor, Newport, Brystolu, Leicester, Bedfordshire czy w Londynie. Duński Uniwersytet ITU Copenhagen od 2003 roku prowadzi osobne Centrum Badań nad Grami Komputerowymi (Center for Computer Games Research), którego siłą napędową jest multidyscyplinarny zespół naukowców, zajmujący się badaniem gier z wielu różnych perspektyw. Centrum oferuje nie tylko kursy licencjackie, ale kształci też przyszłych magistrów oraz oferuje stypendia dla kandydatów na studia doktoranckie.

Po wielu latach debat nad wprowadzeniem gier do sal wykładowych,  ich wizerunek uległ dużej zmianie, a „game studies” w niektórych zakątkach Europy stały się dziedziną akademicką o wielkim potencjale badawczym.

Polskie uczelnie państwowe są wciąż nieco bardziej tradycyjne. I chociaż mamy w kraju wielu badaczy zajmujących się tematyką gier wideo i nowych mediów (np. Mariusz Pisarski, Jan Stasieńko, Mirosław Filiciak, Radosław Bomba, Paweł Frelik, Jurek Szeja, Augustyn Surdyk, Dominika Urbańska-Galanciak czy Dorota Chmielewska-Łuczak), a od kilku lat mogą oni łączyć swoje siły w Polskim Towarzystwie Badania Gier, samodzielnych jednostek dydaktycznych kształcących przyszłych „game designerów” czy ludologów jest w naszym kraju jak na lekarstwo. Na razie główny mechanizm napędowy stanowią nieliczni polscy developerzy gier, którym zależy na wykształceniu przyszłej kadry programistów, animatorów 3D czy designerów. Jak zauważa Jan Stasieńko, schemat programów akademickich odpowiada oczekiwaniom branży producentów gier wideo. Nie powinien zatem dziwić fakt, że programy tego typu pojawiają się przede wszystkim na politechnikach czy w wyższych szkołach niepaństwowych, które bardzo szybko reagują na potrzeby rynku pracy.

Europejska Akademia Gier
Do największych przedsięwzięć dydaktycznych w Polsce możemy zaliczyć Europejską Akademię Gier, pierwszą profesjonalną szkołę kształcącą przyszłych twórców gier wideo. Akademia powstała w wyniku współpracy Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej oraz firm działających w Europejskim Centrum Gier, które mieści się w Krakowskim Parku Technologicznym.

Program dwuletnich studiów podyplomowych w EAG obejmuje następujące specjalizacje: produkcja gier wideo, projektowanie mechaniki gier, programowanie, modelowanie i animacja 3D oraz realizacja dźwięku. W ich ramach studenci poznają np. podstawy sztucznej inteligencji, uczestniczą w zajęciach z projektowania poziomów, montażu filmowego, pisania scenariuszy czy podstaw akustyki i percepcji dźwięku.

Chociaż w Akademii dominują przedmioty rozwijające umiejętności praktyczne, w programie nie zabrakło także kursów teoretycznych, takich jak: analiza i ewaluacja gry wideo, poetyka z retoryką, teoria narracji a hipertekst czy wprowadzenie do ludologii (game studies).

Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych

Równie ciekawy program studiów można znaleźć w Polsko-Japońskiej Wyższej Szkole Technik Komputerowych w Warszawie, która na kierunku Sztuka Nowych Mediów oferuje następujące specjalizacje: wizualizacja (projektowanie obrazu; kształtowanie przestrzeni) oraz animacja (gry komputerowe; wideoklipy).
Obok rysunku czy malarstwa, w programie nauczania znalazły się przedmioty takie jak:
Multimedia i techniki przetwarzania obrazu, Projektowanie wizualizacji informacji, Animacja klasyczna 2D, Animacja 3D, Grafika edytorska na nośnikach cyfrowych, Muzyka i dźwięk w prezentacjach multimedialnych, Concept Art, Efekty specjalne i rendering cyfrowy, Emocjonalny design, Game Design.

Wśród nielicznych przedmiotów stricte teoretycznych są antropologia kultury, historia współczesnego designu czy teoria mediów.

Politechniki i Uniwersytety
Uczelnie państwowe, chociaż wciąż pozostają w cieniu wyższych szkół prywatnych, powoli odrabiają straty. Oferta edukacyjna politechnik i uniwersytetów poszerza się o zajęcia wprowadzające w tajniki świata gier.
Instytut Informatyki Politechniki Łódzkiej oferuje kursy z grafiki komputerowej i multimedialnej, gier komputerowych czy sztucznej inteligencji. W ramach zajęć z programowania studenci zmagają się z tworzeniem contentu do różnorodnych gatunków gier, jak choćby wyścigi samochodowe. Uczestnicy kursu uczą się zasad generowania terenu, wykonywania animacji modeli, opracowywania „fizyki” ruchu samochodu czy programowania silnika gry. (Szczegółowy wykaz dostępnych bloków tematycznych.)

Także na Wydziale Informatyki i Matematyki Uniwersytetu Łódzkiego uruchomiono specjalność Grafika Komputerowa i Projektowanie Gier. W programie znalazło się wiele różnorodnych kursów, m.in. z grafiki komputerowej, animacji, modelowania czy realizacji gier komputerowych. W przeciwieństwie do Akademii Gier czy PJWSTK, program wprowadzony przez UŁ nie zawiera przedmiotów o zabarwieniu humanistyczno-teoretycznym. Co prawda na jednej ze stron internetowych pojawiła się wzmianka o wprowadzeniu do teorii gier, ale oficjalny program studiów pierwszego stopnia nie potwierdza tej informacji.

Nieco mniej kolorowo wygląda sytuacja na wydziałach humanistycznych, gdzie o grach wideo wspomina się okazjonalnie na zajęciach z antropologii kultury, mediów elektronicznych czy szeroko pojętych nowych mediów. Elementy ludologii w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie stara się wprowadzać Radosław Bomba, który blisko współpracuje także z portalem Wiedza i Edukacja.

Kulturoznawstwo UMCS jest prawdopodobnie jedynym wydziałem, który prowadzi serię wykładów oraz paneli dyskusyjnych w świecie Second Life. Na razie to właśnie w wirtualnej przestrzeni jest miejsce i czas na zajmowanie się grami, kulturą Web 2.0 czy literaturą elektroniczną.

Badania z powyższych dziedzin częściowo prowadzone są w Zakładzie Mediów Elektronicznych Katedry Mediów i Kultury Audiowizualnej Uniwersytetu Łódzkiego, w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Dolnośląskiej Szkoły Wyższej (Wrocław) czy w Katedrze Filmu, Teatru i Nowych Mediów Uniwersytetu Opolskiego.

Na polskiej mapie ludologicznej swoją obecność zaznaczył też Poznań. Przy Instytucie Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Adama Mickiewicza powstało Polskie Towarzystwo Badania Gier, pierwsze akademickie stowarzyszenie ludologów w kraju. Od 2005 roku PTBG organizuje międzynarodowe konferencje naukowe poświęcone grom wideo. W 2009 roku towarzystwo założyło także czasopismo ludologiczne „Homo Ludens”, które dostępne jest m.in. w formie elektronicznej na stronie PTBG.

Wciąż brak jednak w pełni autonomicznych programów czy ośrodków naukowo-dydaktycznych. Jak zauważa Stasieńko, dziedziny te znacznie częściej pojawiają się jako specjalności w ramach kierunków „tradycyjnych”, takich jak kulturoznawstwo, filologia polska, socjologia, filozofia, dziennikarstwo i informatyka.

Przyszłość badań nad grami w Polsce
Media cyfrowe, w szczególności gry wideo, to w polskim świecie akademickim wciąż nowe dyscypliny. Na razie bardzo zauważalna jest dwubiegunowość badań nad nowymi mediami I jaskrawe oddzielanie praktyki od teorii. W biznesie liczą się głównie umiejętności praktyczne, stąd też żywe zainteresowanie politechnik czy szkół prywatnych programowaniem, modelowaniem i animacją Nie zapominajmy jednak, że gra komputerowa to nie tylko potężny silnik graficzny, ale także miejsce przecinania się wielu pomysłów czy nawet ideologii. Dla przyszłych game designerów równie ważna powinna zatem być świadomość kulturowa oraz znajomość teoretyczna medium, w którym tworzą. Wydaje się więc, że idealnym rozwiązaniem byłoby tworzenie jednostek międzywydziałowych, które połączyłyby praktyczną znajomość zagadnień technicznych – tak ważną dla firm deweloperskich – oraz teoretyczno-kulturową podstawę, cenioną przez badaczy z dziedzin humanistycznych. Może w przyszłości gry komputerowe staną się pomostem łączącym nauki ścisłe z naukami humanistycznymi?

Więcej na temat specyfiki programów dydaktycznych nowych mediów oraz specjalności powstałych na rozmaitych polskich uczelniach można przeczytać w artykule Jana Stasieńki, który ukazał się w 14 numerze (2008) czasopisma akademickiego Kultura i Historia.

Sonia Fizek
 

W czytanych książkach czy oglądanych filmach lubię szukać odniesień do (pop)kultury czy historii. Każde znalezione nawiązanie daje wrażenie, jakby autor dzieła mrugał okiem do odbiorcy. Przełamuje formę utworu i ukazuje jego kolejną warstwę dodając postmodernistycznego smaczku do całego dania. Takie odwołania do  historii  czy bieżących wydarzeń mogą być formą komentarza rzeczywistości (np. cykl wiedźmiński Sapkowskiego), lub bezpardonowo walącym po oczach product placementem, jak reklama firmy obuwniczej – również u Sapkowskiego, tym razem w trylogii husyckiej. Wszystko jest kwestią wyczucia.

Najczęściej jednak jest tak, że te nawiązania pozwalają twórcom poszerzyć target filmu (np. w „Shreku” lub niektórych kreskówkach Disneya), albo są rodzajem gry między autorem, a odbiorcą (jak w genialnym pod tym względem serialu „Chuck”). Zabawa ta pozwala z jednej strony widzowi się dowartościować – na zasadzie: „o kurcze, ja wiem, o co chodzi; ależ jestem inteligentny i oczytany” (nie ma w tym nic złego, to taka sama satysfakcja z umiejętnie rozwiązanej zagadki, jak po wypełnieniu trudnej krzyżówki), zaś z drugiej strony jeszcze bardziej wiąże odbiorcę z dziełem bądź jego autorem („ale fajnie, mamy podobne zainteresowania i podobnie myślimy, poszukam więcej tytułów tego gościa”).

Nawiązania, a gry
Najczęściej to jednak właśnie gry komputerowe korzystają z takich chwytów. Przeważnie w formie żartu, jak w klasycznej scenie w drugiej odsłonie serii „Monkey Island”, gdy Guybrush podmienia książki na brzuchu śpiącego gubernatora w identyczny sposób, jak Indiana Jones kradnie statuetkę w „Poszukiwaczach zaginionej arki”. Oczywiście, w przygodówkach LucasArts jest wiele nawiązań do dzieł Lucasfilm Ltd., ale nie tylko – mnie na łopatki rozłożył pojedynek na banjo z trzeciej części „Monkey Island”, który był pięknym odniesieniem dla klasycznej sceny w filmie „Deliverance”. Natężenie takich żarcików w grach jest dowolne: od subtelnych easter-eggs w „Half Life 2”, gdzie między innymi możemy znaleźć logo Inicjatywy Dharma z serialu „Lost” (i komputer z wpisanymi szczęśliwymi numerkami 4 8 15 16 23 42) po serię „Fallout”, wręcz ociekającą przeróżnymi nawiązaniami.

 
Blizzard, mistrz
Jednak żaden deweloper nie prześcignie twórców z Blizzarda. To, co zrobili (i ciągle robią) w „World of Warcraft”, zrywa czapki z głów – z prawdziwym wdziękiem i bezpretensjonalnością umieszczają nawiązania, gdzie tylko się da. Do tego stopnia, że znajdując nowego NPC-a albo wykonując nowy quest zaczynam od zastanowienia się, z czym się on kojarzy. A może kojarzyć się ze wszystkim. Od całych krain, poprzez imiona postaci niezależnych, po bossów wzorowanych na przeróżnych mitologiach – czy to egipskiej, czy nordyckiej, czy Przedwiecznych z literatury H. P. Lovecrafta. Ba! Są nawet walki, których mechanika jest wzorowana na odwołaniach do utworów popkulturowych: podczas walki z bossem o imieniu Yogg-Saron (czyli Lovecraftowym Yog-Sothothem) postać sterowana przez gracza otrzymuje unikalny atrybut o nazwie Poczytalność o wartości 100, który spada w wyniku różnych niewłaściwych akcji gracza. Przecież u każdego, kto spotkał się ze „stolikową” grą RPG pt. „Zew Cthulhu” musi to spowodować uśmiech wielkości banana.

Zazwyczaj te nawiązania są uzasadnione settingiem konkretnej krainy i opowieścią, która się w niej rozgrywa – wtedy po prostu się ich tam spodziewamy. Gdzieś w kosmicznym Outland po prostu musi się znaleźć miasteczko o nazwie Area 52 i stacja Toschley (na której, tak jak Luke Skywalker w „Gwiezdnych Wojnach” będziemy musieli znaleźć konwertery mocy), nie może też zabraknąć Tawerny Końca Świata, jaku Douglasa Adamsa – bo to jest przecież kosmos. Czasem jednak bywa tak, że zostajemy zaskoczeni jakimś rzuconym mimochodem tekstem, który przywołuje zupełnie inne skojarzenia. Drobnostka z księgi tysiąca i jednego przykładu: jedna z bliźniaczek-walkirii po zabiciu postaci gracza krzyczy wersetem z Księgi Daniela [5:27] „You have been measured, and found wanting!”.

Takie nawiązania mogą w pewnych kręgach budzić kontrowersje. Pamiętam, jak tuż po ukazaniu się dodatku „Wrath of the Lich King” (w znacznej mierze opartego o mitologię nordycką), na oficjalnym forum gry pojawiła się pretensja człowieka twierdzącego, że to razi jego uczucia religijne, i że Blizzard nigdy nie pozwoliłby sobie na podobne zachowanie, gdyby chodziło o jakąś popularniejszą religię. To bzdura (pomińmy z oczywistych względów islam) – nie tylko dlatego, że przecież to właśnie Blizzard stworzył „Diablo”, ale przede wszystkim w żadnej mierze nie jest to wyraz lekceważenia religii – wręcz przeciwnie, widzę w tym hołd dla jej tradycji i uznanie wpływu, jaki miała na naszą kulturę. Podobnie zresztą ze wszystkimi innymi nawiązaniami – czy to do literatury, filmu, czy muzyki.

Ponieważ świat gry „World of Warcraft” jest ciągle rozbudowywany, twórcy na bieżąco dodają nawiązania do całkiem świeżych produktów. Podczas Walentynek w lutym 2008 roku pojawiły się „kostki-towarzyszki” z wydanej kilka miesięcy wcześniej gry „Portal”, później zaś można było zdobyć kucharskie osiągnięcie [The Cake Is Not A Lie] albo znaleźć książkę „Thinking with Portals”.

 
Nie tylko żart
Czasem jednak to nie poczucie humoru jest powodem, dla których twórcy używają takich nawiązań. Bywa, że autorzy chcą w ten sposób przemycić jakieś dodatkowe informacje o przedstawionym świecie. Z czymś takim spotkaliśmy się między innymi w „Matrixie”, gdzie niemal wszystkie drobnostki miały swoje wytłumaczenie i uzasadnienie, będąc referencjami czy to do cyberpunku, czy do filozofii „mózg w naczyniu”, czy nawet Biblii.
W grach komputerowych klasycznym przykładem jest „BioShock”, w którym pełno mniej lub bardziej ukrytych odniesień do Ayn Rand i jej filozofii i dzieł. Nawet nazwisko twórcy Rapture, Andrewa Ryana, nie wzięło się z niczego, a występujące tam imiona Atlas i Fountaine są zaczerpnięte bezpośrednio z tytułów książek Rand: „Atlas zbuntowany” i „Źródło”.

Również w niezależnych, niskobudżetowych produkcjach przewrotnie umieszczone nawiązanie potrafi rzucić nowe światło na fabułę: W świetnej skądinąd platformówce „Braid”, podobnie jak w klasycznym „Mario”, przechodzimy kolejne etapy gry, chcąc uratować ukochaną księżniczkę. Jednak przy końcu „Braida” czytamy słynne zdanie „Now we are all sons of bitches” – w połączeniu z kilkoma innymi wskazówkami pozwala to na taką interpretację gry, w której bohater jest naukowcem pracującym na pustyni New Mexico nad projektem Manhattan, zaś księżniczka – pierwszą bombą atomową. Gra, już piękna artystycznie i dająca dużo satysfakcji, odkrywa przed nami drugie dno.

Dowcipy trzeba umieć opowiadać niezależnie od tego, czy mają postać baby przychodzącej do lekarza, czy easter-egga. Dopóki jednak deweloperzy będą to robić ze smakiem i zgodnie z wizją artystyczną całego dzieła, nie mam nic przeciwko temu, aby wystawiali na próbę naszą spostrzegawczość. Jeszcze lepiej, gdy (podobnie jak autor „Braida”) będą używać takich aluzji nie tylko w formie żartów, ale też poważnych zabiegów artystycznych – będziemy wtedy mieć jeszcze więcej tematów do niekończących się rozmów w „dyskusyjnych klubach graczy”.

Jakub Gwóźdź

(Jakub Gwóźdź jest autorem bloga „Gry wideo dla dorosłych„)