Kryminał w kolorze Noir

Bohater „Sokoła”, Sam Spade stał się w kulturze popularnej archetypem prywatnego detektywa (ma na tym polu tylko jednego konkurenta, o którym niżej). To spryciarz, kobieciarz, człowiek trzymający się jedynie wyznaczonych przez samego siebie norm moralnych, bezwzględny w dążeniu do celu i nie mający w sobie nic z dżentelmena. U jego boku występują dwie panie – idealna współpracownica, z którą łączą go chyba stosunki bliższe niż wydawca (powieść ukazała się w 1930 r.) zdołałby znieść. Jej przeciwieństwem jest wzorzec femme fatale Brigid O’Shaughnessy, kłamliwa i śmiertelnie niebezpieczna, pod maską delikatnej urody ukrywająca swoje prawdziwe oblicze. Podobniej jak Sam Spade, O’Shaughnessy stanie się wzorem do naśladowania dla wszystkich pięknych i złych bohaterek czarnych filmów i powieści. Cała sekwencja z sokołem jest albo staromodnym nawiązaniem do angielskich XIX-wiecznych kryminałów, albo zaczątkiem gatunku zwanego współcześnie thrillerem erudycyjnym. 

Drugim gigantem czarnego kryminału (którego wielu miłośników, w tym niżej podpisany, uważa za najwybitniejszego z nich) jest oczywiście przywołany już tu Raymond Chandler. To człowiek z zupełnie innego świata – urodzony w 1888 roku w Stanach Zjednoczonych, całą młodość spędził w Anglii, gdzie zdobył gruntowne, klasyczne wykształcenie, uzupełnione rocznym pobytem we Francji i Niemczech. Pierwszą wojnę spędził w okopach – zaciągnął się na ochotnika do kanadyjskiej jednostki strzelców górskich, a w 1918 roku wstąpił do RFC (Royal Flying Corps). Wojenne przygody nie znalazły odzwierciedlenia w twórczości Chandlera, w każdym razie nie tej, z której najlepiej go znamy. Z pracy dziennikarskiej, której próbował, nie mógł się utrzymać. Wybrana z rozsądku kariera księgowego w firmie naftowej zakończyła się wraz z Czarnym Czwartkiem. W roku 1933 zadebiutował w Black Mask opowiadaniem „Szantażyści nie strzelają”. Eksperymentował z formą – jego opowiadania mają różne typy narracji i różnych bohaterów. Z chaosu powoli wyłania się najsłynniejszy prywatny detektyw – Philip Marlowe.

Najsłynniejszy Philip Marlowe, czyli Humprey Bogart w „Wielkim śnie”

Trudno jednoznacznie wskazać, kiedy narodził się Marlowe (po raz pierwszy wystąpił na kartach kryminalnej powieści). Chandler pracował w sposób bardzo niezorganizowany i nierówny – potrafił pisać, zależnie od nastroju, od trzech do ponad pięćdziesięciu stron dziennie, tworząc jednocześnie kilka opowiadań lub powieści – kiedy zacinał się na jednym, odkładał je na później i zabierał się za coś innego (pisana tym systemem „Tajemnica jeziora” ukazała się po… pięciu latach). Bohaterowie o różnych nazwiskach w późniejszych wydaniach zbiorów opowiadań zaczęli występować jako „Philp Marlowe, prywatny detektyw”. Chandler stosował też coś, co sam nazywał „kanibalizacją” – wątki, postacie, a nawet całe historie, które pojawiały się w mniejszych formach, wykorzystywał jako podstawę do napisania powieści – tak „Morderca w deszczu” zmienił się w „Wielki sen”. Dalsze zamieszanie jest wynikiem niekonsekwencji autora – być może zresztą świadczącej o jego konsekwencji – Marlowe jest postacią dość tajemniczą, o której nie dowiadujemy się wiele. Ma gdzieś pomiędzy 33 („Wielki sen”) a 42 („Długie pożegnanie”) lata, niezmiennie 185 cm wzrostu przy 86 kilogramach, nie posiada prawie nic – mieszka w wynajmowanych domach, interesantów przyjmuje w byle jakim, niezbyt czystym i eleganckim biurze. Ubiera się przyzwoicie, ale nie krzykliwie. Nie ma skłonności do nadużywania przemocy, ale potrafi posłużyć się i pięścią, i rewolwerem (nie ma ulubionego typu, choć wcześniej używał lugera, później, z przyczyn oczywistych, porzucił niemiecki pistolet na rzecz policyjnych coltów – twierdzi jednak, że „facet, który potrzebuje 45-ki powinien używać dzidy”). Nie ma w sobie nic z supermana – często zbiera cięgi, ale potrafi się po nich szybko pozbierać. Kocha szachy, lubi tytoń i alkohol, ma ewidentnego pecha do kobiet, które traktuje – co za niemodne słowo – przyzwoicie. Ma osobisty kodeks postępowania, którego przestrzega bezwzględnie. Nawet we własnych czasach robiłby wrażenie postaci wyciętej ze zbyt grubego papieru, gdyby nie jedna rzecz – i Marlowe, i Chandler są autoironiczni.

Raymond Chandler

Raymond Chandler, który poświęcił zresztą nieco wysiłku na teoretyczne rozważania nad powieścią kryminalną (zainteresowanych odsyłam do „Chandler mówi”), zdawał sobie doskonale sprawę ze słabości gatunku, nieprawdopodobieństwa opisywanych sytuacji, konieczności oszustwa, jakiego zawsze musi dopuszczać się wobec czytelnika autor kryminału, wreszcie – koniecznej z fabularnego punktu widzenia niedorzeczności kumulacji wyjątkowych sytuacji, w których musi znaleźć się bohater. Te sprzeczności rozwiązał w sposób równie dowcipny, co genialny – otóż kryminalne powieści Raymonda Chandlera nie są w rzeczywistości kryminałami – intryga, której śledzeniem nudził się sam autor (Chandler chyba jako jedyny przyznawał się otwarcie, że nie pisze planów, a fabułę tworzy na bieżąco, pozwalając bohaterom postępować zgodnie z ich własną logiką i wolą) gra tu rolę co najwyżej drugoplanową. Najistotniejszy jest utrzymany w dość ciemnych barwach opis świata, w jakim żyje wcale nie genialny, ale za to dociekliwy detektyw, oraz portrety ludzi, z którymi przyszło mu się (s)potykać. Co charakterystyczne, Chandler nie stawia swojego bohatera w opozycji do całego świata. W powieściach, obok łajdaków, sprzedajnych policjantów i skorumpowanych polityków pojawiają się liczne postacie sportretowane z życzliwością i sympatią (olbrzymi szeryf-rewolwerowiec Patton z „Pani jeziora”; Bernie Ohls, długoletni przyjaciel i policjant, z którym Marlowe ma dość skomplikowane stosunki; Anna Riordan z „Zegnaj laleczko”, wścibska i czarująca, najsympatyczniejsza ze wszystkich kobiet Marlowe’a). I to właśnie się z tych powieści naprawdę zapamiętuje – bohatera, ludzi i ich świat, zarysowany z taką siłą, że do dziś nikt z twórców jakże licznych powieści i filmów noir nie zdołał się wyzwolić z czaru chandlerowskiego opisu tej na w poły magicznej jazzowej krainy, zamieszkałej przez twardych, ale przyzwoitych mężczyzn oraz piękne i czasem niebezpieczne kobiety.